Leah
Leah, Yahudi ve Hristiyan kaynaklarına göre Yakup peygamberin çok sevmediği halde evlendiği birinci eşinin adı. Aynı zamanda kendisine aşık olduğu ikinci eşi Rachel'in ablası. Yakup peygamberin ikisi eşlerinin cariyeleri olmak üzere dört evlilik yaptığı ve 12 çocuğa sahip olduğu bildiriliyor (Soelle & Elliger, 2006). Kendisine "İsrail" adı da verilmiş olduğundan 12 çocuk, sonraki yıllarda 12 İsrail Kabilesi'ni oluşturmuş. Kaynaklarda muhtemelen kızlarının da olduğu söyleniyor ama o dönemde Rahiplerin onları kaale almamaları nedeniyle çoğunun adları bilinmiyormuş.
Yakub'un Leah adlı kadından olan ilk oğlunun adı Reuben. Reuben'in ikinci çocuğunun adı ise annesinin soyuna izafeten Pallu. (Bibles, 2013). [Las sözü yanında, Al-Pullu adının etimolojisini de araştırdığımızdan bu faktörü göz önünde bulundurmamız gerekiyor.]
Leah'ın babası Harran'da ikamet eden Laban adlı bir kişi.
Leah, inek gibi "yumuşak bakışlı" veya, "yorgun gözlü" bir kadın olarak betimleniyor. Yakup onun kızkardeşine aşık olduğu ve onu istediği halde yedi yıllık hizmet süresi sonunda baba Laban tarafından aldatılarak ablası Leah ile evlendiriliyor. Hikayeye göre Rachel ile evlenmesi için bir yedi yıl daha Laban'a hizmet etmesi gerekiyor. Yakub sabrediyor ve sonunda Leah'ın kız kardeşi Rachel'li kendisine ikinci eş olarak alıyor. Kaderin cilvesi bu ya, Leah Yakub'a sürekli çocuk doğururken Rachel bu açıdan sorunlu. İlk yıllarda çocuk veremiyor. Hikayenin ayrıntısında kaybolmayalım..
----------
Asıl ilgi odağım Leah adının nereden geldiği ve kendisine niçin böyle bir ad konduğu.
---------
Toorn, Becking ve Horst, Stade (1881)'den aktararak sözcüğün Arapça La'a (bir tür antilop) sözünden, Nöldeke (1886), Haupt ve diğerlerinden aktararak (1909) Akatçadaki Littu 'inek' kelimesinden geldiğini söylemektedir (Toorn, Becking, & Horst, 1999). Yine aynı kaynakta Le'a sözünün "tanrıçayı" anımsattığı veya bir kabile totemi olduğu; son zamanlarda Leah adına Yahu/Yehova'nun dişi karşıtı tanrıça olarak atıf yapıldığı belirtiliyor (Toorn, Becking, & Horst, 1999). Aynı yazarlar devamla, "Yakın Doğu" dinlerinde tarıçaların Magna Mater (En Büyük Ana) olarak oynadıkları rolleri nedeniyle "inek" lakabıyla anıldıklarını iddia ediyor ve örnekler veriyor: Hathor, Ninlil (Litti Rabitu) à Anat (arh b'l KTU) ilht arht ve Ba'alat.. "Bu tanrıçaların ikonografilerinde boğa morfizmine (tauro morphism) sahip olmaları çok iyi bilinen bir özelliktir. Batı semitik 'bd-b'l, bn- b'l, bn-'nt ve bd-ibit gibi isimler; Ugaritik ismi bn-liy, (cf. Fenikece ve Punik adları 'bd-l'yt , 'bd-l'(y) ve 'bdl(')t ? [= Akatça Abdi Li'ti, I R pl. 37 col. ii. 49]) ve İbrani adı 'mt-l'y [bBaba Bathra 91a] tanrıya işaret etmektedir. Bu öge ya "kuvvetli", "güçlü" (cf. Akatça le'u, CAD L 151-156) anlamında bir lakap veya bir hayvanın adı (cf. Arapça la'a, Akatça lû(m) ve littu AHW 557-558.560; CAD L 217) olabilir" (Toorn, Becking, & Horst, 1999).
-------
Lay, Lea, Laystal. [..] Lay-land1, hemen kullanım durumunda olmayan boş arazi. Almanca benzeri kelimeler olan ledig, leeg de boş, kullanılmayan, hâli anlamında. Ekip biçilmeyen arazi parçası. Der ledige stand, "bekar hayatı, evlenmemişlik". Sözcüğün diğer formu E. Ley, lea Asur. leag, leah sürülmemiş tarla veya toprak anlamında.. (Wedgwood, 1862). [Leah sözcüğünün Asurcada sürülmemiş tarla anlamına gelmesi ve oradan kinaye olarak bekar kadınlar için kullanılması. Biliyoruz ki, "toprak veya yeryüzü" bilinen tarih boyunca hep kadın veya dişiliğin simgesi olmuş.....]
--------
Lea. (D.D.B. Lede) A. S. leg, leag, lea, leah, lag, lah: Çayır, mera, otlak, arsa, arazi. Liegan, liggan'dan gelirse: Yalan söylemek, köken olarak 'çayır' veya mahsul hasat edildikten sonra boş bırakılan arazi alamında. (Davis, 1880).
---------
Leah'a "hassas gözlü" deniyordu ki bu ifade dahi oldukça yaralayıcıydı. Leah adı "inek" anlamına gelen kelimeden türetilmişti. Sevgili kızkardeşi Rachel'in adı "kuzu" anlamına geliyordu (Henry, 2015). [Başka kayaklarda Rachel "koyun" olarak tanımlanıyor.]
---------
Leah isminin anlamı ekseriya tartışmalı olmuş, bazı kaynaklarda 'antilop' anlamına geldiği belirtilmiştir. Zarif bir hayvan imgesi geliyor aklımıza. [..] Leah, antilop veya yorgun, bitkin anlamına gelir (McCain, 2015).
--------
Leah yorgun, bitkin anlamındadır. "Gözlerinin zayıflığı" veya "hassaslığı" nedeniyle ona böyle söylenmiştir (A Library..., 1881).
---------
Leah'ın "acı çekmek" anlamına geldiği... (A Select Library ..., 1887).
----------
Leah "inek" ve Rachel "koyun" anlamına geldiğine göre bu hayvanlar onların karakterlerine ne gibi tesirler yapmıştır acaba? (Higgs, 2008).
--------
Leah (le'â) eğer Akatça littu ile ilgiliyse "inek" anlamındadır. Arapça la'atû - "Vahşi İnek" demektir (Mathews, 2005).
--------
Leah adının önemi burada devreye giriyor. Mezopotamya'da inekler büyük bir doğurganlık sembolüdür. Littu, "inek" ve alittu, "doğum yapan" sözcüklerinin benzerliğinden dolayı Leah sözcüğüne inek denmiş olabilir (Meyers, Craven, & Kraemer, 2000).
--------
Leah adı Akatça littu "inek" ile ilişkiliyken Rachel (dişi davar) "koyun" sözcüğünü hatırlatır ve o dönemde koyun besleyen kabilelerle ilgilidir (Anderson & Anderson, 1979).
---------
Sonuç ve Değerlendirme
Leah sözü bir ara istasyon... Akatça littu kelimesinden gelirken kendisinden de çok sayıda yeni sözcükler türetilmiş. Lay, las, Lat, Latu bunlardan sadece birkaçı. Leah veya Laath "inek" demek ama kadına, dişi olmaya, tanrıçaya işaret ediyor. Aynı zamanda "doğurganlığa" ve "üretkenliğe"... "Las" sözcüğü Yakup peygamber zamanında dahi "tanrıça" anlamında kullanılıyor ve o bu dini inanca itiraz ediyor. "Luz" adlı şehrin adını değiştirip "Beytel" yapıyor. "Tanrıça'nın Evi" değil, "Tanrı'nın Evi" olacak diyor. Şurası ne kadar ilginç..... "Luz" denen şehir adına karşı çıkıyor ama Las / Leah adlı bir kadınla evleniyor.
Dikkatli bir değerlendirme yapılırsa, "Leah" veya "Leat" sözü bize çok değerli ipuçları sunuyor. Las sözü kaynağının toprak ana -- inek -- kız -- kadın -- rahim -- doğurganlık -- tanrıça -- yüce ve güçlü kavramları çerçevesinde gelişme gösterdiğini, bu kavramların herbirinin etrafında da değişik kültürel çevrelerde binlerce farklı kelime ve terimin üretildiğini ortaya koyuyor.
Hüner Şencan
Notlar
1) Yakın zamanlara kadar kullandığımız "Leyland" markalı traktörler geliyor aklımıza.
Kaynaklar
A Library... (1881). A Library of Fathers of the Holy Catholic Church, Anterior to the ..., 45. cilt.
A Select Library ... (1887). A Select Library of the Nicene and Post-Nicene Fathers of the ..., 4. cilt.
Anderson, G. W., & Anderson, G. W. (1979). Tradition and Interpretation.
Bibles, H. (2013). The Complete Evangelical Parallel Bible.
Davis, F. (1880). The etymology of some Derbyshire place-names.
Henry, C. M. (2015). The Leah Factor: Recognizing True Beauty and Worth.
Higgs, L. C. (2008). Slightly Bad Girls of the Bible: Flawed Women Loved by a Flawless God.
Mathews, K. A. (2005). Genesis 11:27-50:26.
McCain, B. E. (2015). Lessons from Ladies of Faith.
Meyers, C., Craven, T., & Kraemer, R. S. (2000). Dictionary of Named and Unnamed Women in the Hebrew.
Soelle, D., & Elliger, K. (2006). Great Couples of the Bible.
Toorn, K. v., Becking, B., & Horst, P. W. (1999). Dictionary of Deities and Demons in the Bible.
Wedgwood, H. (1862). Dictionary of English Etymology, 2. cilt.
Leah, Yahudi ve Hristiyan kaynaklarına göre Yakup peygamberin çok sevmediği halde evlendiği birinci eşinin adı. Aynı zamanda kendisine aşık olduğu ikinci eşi Rachel'in ablası. Yakup peygamberin ikisi eşlerinin cariyeleri olmak üzere dört evlilik yaptığı ve 12 çocuğa sahip olduğu bildiriliyor (Soelle & Elliger, 2006). Kendisine "İsrail" adı da verilmiş olduğundan 12 çocuk, sonraki yıllarda 12 İsrail Kabilesi'ni oluşturmuş. Kaynaklarda muhtemelen kızlarının da olduğu söyleniyor ama o dönemde Rahiplerin onları kaale almamaları nedeniyle çoğunun adları bilinmiyormuş.
Yakub'un Leah adlı kadından olan ilk oğlunun adı Reuben. Reuben'in ikinci çocuğunun adı ise annesinin soyuna izafeten Pallu. (Bibles, 2013). [Las sözü yanında, Al-Pullu adının etimolojisini de araştırdığımızdan bu faktörü göz önünde bulundurmamız gerekiyor.]
Leah'ın babası Harran'da ikamet eden Laban adlı bir kişi.
Leah, inek gibi "yumuşak bakışlı" veya, "yorgun gözlü" bir kadın olarak betimleniyor. Yakup onun kızkardeşine aşık olduğu ve onu istediği halde yedi yıllık hizmet süresi sonunda baba Laban tarafından aldatılarak ablası Leah ile evlendiriliyor. Hikayeye göre Rachel ile evlenmesi için bir yedi yıl daha Laban'a hizmet etmesi gerekiyor. Yakub sabrediyor ve sonunda Leah'ın kız kardeşi Rachel'li kendisine ikinci eş olarak alıyor. Kaderin cilvesi bu ya, Leah Yakub'a sürekli çocuk doğururken Rachel bu açıdan sorunlu. İlk yıllarda çocuk veremiyor. Hikayenin ayrıntısında kaybolmayalım..
----------
Asıl ilgi odağım Leah adının nereden geldiği ve kendisine niçin böyle bir ad konduğu.
---------
Toorn, Becking ve Horst, Stade (1881)'den aktararak sözcüğün Arapça La'a (bir tür antilop) sözünden, Nöldeke (1886), Haupt ve diğerlerinden aktararak (1909) Akatçadaki Littu 'inek' kelimesinden geldiğini söylemektedir (Toorn, Becking, & Horst, 1999). Yine aynı kaynakta Le'a sözünün "tanrıçayı" anımsattığı veya bir kabile totemi olduğu; son zamanlarda Leah adına Yahu/Yehova'nun dişi karşıtı tanrıça olarak atıf yapıldığı belirtiliyor (Toorn, Becking, & Horst, 1999). Aynı yazarlar devamla, "Yakın Doğu" dinlerinde tarıçaların Magna Mater (En Büyük Ana) olarak oynadıkları rolleri nedeniyle "inek" lakabıyla anıldıklarını iddia ediyor ve örnekler veriyor: Hathor, Ninlil (Litti Rabitu) à Anat (arh b'l KTU) ilht arht ve Ba'alat.. "Bu tanrıçaların ikonografilerinde boğa morfizmine (tauro morphism) sahip olmaları çok iyi bilinen bir özelliktir. Batı semitik 'bd-b'l, bn- b'l, bn-'nt ve bd-ibit gibi isimler; Ugaritik ismi bn-liy, (cf. Fenikece ve Punik adları 'bd-l'yt , 'bd-l'(y) ve 'bdl(')t ? [= Akatça Abdi Li'ti, I R pl. 37 col. ii. 49]) ve İbrani adı 'mt-l'y [bBaba Bathra 91a] tanrıya işaret etmektedir. Bu öge ya "kuvvetli", "güçlü" (cf. Akatça le'u, CAD L 151-156) anlamında bir lakap veya bir hayvanın adı (cf. Arapça la'a, Akatça lû(m) ve littu AHW 557-558.560; CAD L 217) olabilir" (Toorn, Becking, & Horst, 1999).
-------
Lay, Lea, Laystal. [..] Lay-land1, hemen kullanım durumunda olmayan boş arazi. Almanca benzeri kelimeler olan ledig, leeg de boş, kullanılmayan, hâli anlamında. Ekip biçilmeyen arazi parçası. Der ledige stand, "bekar hayatı, evlenmemişlik". Sözcüğün diğer formu E. Ley, lea Asur. leag, leah sürülmemiş tarla veya toprak anlamında.. (Wedgwood, 1862). [Leah sözcüğünün Asurcada sürülmemiş tarla anlamına gelmesi ve oradan kinaye olarak bekar kadınlar için kullanılması. Biliyoruz ki, "toprak veya yeryüzü" bilinen tarih boyunca hep kadın veya dişiliğin simgesi olmuş.....]
--------
Lea. (D.D.B. Lede) A. S. leg, leag, lea, leah, lag, lah: Çayır, mera, otlak, arsa, arazi. Liegan, liggan'dan gelirse: Yalan söylemek, köken olarak 'çayır' veya mahsul hasat edildikten sonra boş bırakılan arazi alamında. (Davis, 1880).
---------
Leah'a "hassas gözlü" deniyordu ki bu ifade dahi oldukça yaralayıcıydı. Leah adı "inek" anlamına gelen kelimeden türetilmişti. Sevgili kızkardeşi Rachel'in adı "kuzu" anlamına geliyordu (Henry, 2015). [Başka kayaklarda Rachel "koyun" olarak tanımlanıyor.]
---------
Leah isminin anlamı ekseriya tartışmalı olmuş, bazı kaynaklarda 'antilop' anlamına geldiği belirtilmiştir. Zarif bir hayvan imgesi geliyor aklımıza. [..] Leah, antilop veya yorgun, bitkin anlamına gelir (McCain, 2015).
--------
Leah yorgun, bitkin anlamındadır. "Gözlerinin zayıflığı" veya "hassaslığı" nedeniyle ona böyle söylenmiştir (A Library..., 1881).
---------
Leah'ın "acı çekmek" anlamına geldiği... (A Select Library ..., 1887).
----------
Leah "inek" ve Rachel "koyun" anlamına geldiğine göre bu hayvanlar onların karakterlerine ne gibi tesirler yapmıştır acaba? (Higgs, 2008).
--------
Leah (le'â) eğer Akatça littu ile ilgiliyse "inek" anlamındadır. Arapça la'atû - "Vahşi İnek" demektir (Mathews, 2005).
--------
Leah adının önemi burada devreye giriyor. Mezopotamya'da inekler büyük bir doğurganlık sembolüdür. Littu, "inek" ve alittu, "doğum yapan" sözcüklerinin benzerliğinden dolayı Leah sözcüğüne inek denmiş olabilir (Meyers, Craven, & Kraemer, 2000).
--------
Leah adı Akatça littu "inek" ile ilişkiliyken Rachel (dişi davar) "koyun" sözcüğünü hatırlatır ve o dönemde koyun besleyen kabilelerle ilgilidir (Anderson & Anderson, 1979).
---------
Sonuç ve Değerlendirme
Leah sözü bir ara istasyon... Akatça littu kelimesinden gelirken kendisinden de çok sayıda yeni sözcükler türetilmiş. Lay, las, Lat, Latu bunlardan sadece birkaçı. Leah veya Laath "inek" demek ama kadına, dişi olmaya, tanrıçaya işaret ediyor. Aynı zamanda "doğurganlığa" ve "üretkenliğe"... "Las" sözcüğü Yakup peygamber zamanında dahi "tanrıça" anlamında kullanılıyor ve o bu dini inanca itiraz ediyor. "Luz" adlı şehrin adını değiştirip "Beytel" yapıyor. "Tanrıça'nın Evi" değil, "Tanrı'nın Evi" olacak diyor. Şurası ne kadar ilginç..... "Luz" denen şehir adına karşı çıkıyor ama Las / Leah adlı bir kadınla evleniyor.
Dikkatli bir değerlendirme yapılırsa, "Leah" veya "Leat" sözü bize çok değerli ipuçları sunuyor. Las sözü kaynağının toprak ana -- inek -- kız -- kadın -- rahim -- doğurganlık -- tanrıça -- yüce ve güçlü kavramları çerçevesinde gelişme gösterdiğini, bu kavramların herbirinin etrafında da değişik kültürel çevrelerde binlerce farklı kelime ve terimin üretildiğini ortaya koyuyor.
Hüner Şencan
Notlar
1) Yakın zamanlara kadar kullandığımız "Leyland" markalı traktörler geliyor aklımıza.
Kaynaklar
A Library... (1881). A Library of Fathers of the Holy Catholic Church, Anterior to the ..., 45. cilt.
A Select Library ... (1887). A Select Library of the Nicene and Post-Nicene Fathers of the ..., 4. cilt.
Anderson, G. W., & Anderson, G. W. (1979). Tradition and Interpretation.
Bibles, H. (2013). The Complete Evangelical Parallel Bible.
Davis, F. (1880). The etymology of some Derbyshire place-names.
Henry, C. M. (2015). The Leah Factor: Recognizing True Beauty and Worth.
Higgs, L. C. (2008). Slightly Bad Girls of the Bible: Flawed Women Loved by a Flawless God.
Mathews, K. A. (2005). Genesis 11:27-50:26.
McCain, B. E. (2015). Lessons from Ladies of Faith.
Meyers, C., Craven, T., & Kraemer, R. S. (2000). Dictionary of Named and Unnamed Women in the Hebrew.
Soelle, D., & Elliger, K. (2006). Great Couples of the Bible.
Toorn, K. v., Becking, B., & Horst, P. W. (1999). Dictionary of Deities and Demons in the Bible.
Wedgwood, H. (1862). Dictionary of English Etymology, 2. cilt.
