Fabrikanın Kuruluşu
Dünyada İlk Pancar Şekeri Fabrikası
Pancara dayalı şeker fabrikasının ABD'de 1880'li yıllarda açıldığı kabul ediliyor. Fakat Avrupa'da çok daha önceleri açılmış. 1802'de Cunern / Silesia (Cunern/Schlesien) ilk şeker fabrikasının açıldığından söz ediliyor. Ülkemizde şeker fabrikasının 1926'da açılması ABD'ye göre 46 yıllık Avrupa'ya göre ise 125 yıllık bir gecikmeye işaret ediyor. Pancara dayalı olmayan şeker açısından sanayileşme gecikmesinin 150 yıla kadar çıktığını düşünebiliriz. Savaşlar, işgaller ve çalkantılar bir ülkeyi kalkınma hamlesi yapmaktan alıkoyuyor, geri bırakıyor.
Alman yardımı hikayesi
Naiz Karaçam'a göre, "Birinci Dünya Savaşı'nda Çanakkale savaşını idare eden Alman, Macar mareşal ve generalleri ordu birlikleri ile birlikte Trakya’nın içlerine çekilmişler, sahipsiz kalmışlardır. Toplandıkları Lüleburgaz ve Babaeski’de onlara yöre halkı bakmıştır. Halkın bu yardımlarından son derece memnun kalmışlar, Almanya’ya döndükten sonra Trakya halkının yardımseverliğini unutmamış, anlatıp durmuşlardır. Türkiye’ye bir iyilik yapmak, Babaeski ve Lüleburgaz tarafında bir Şeker Fabrikası kurulmasına yardımcı olmak istemişlerdir. Mustafa Kemal de bu davranışa sıcak bakmıştır." Bu anlatı bir rivayet niteliğinde... Kanıt veya belge gösterilmesi gerekiyor..
Ekonomi ve Fabrika
1923 yılında İzmir'de Türkiye İktisat kongresi toplanmış ve bu kongrede pancar üretiminin, şeker sanayinin desteklenmesine karar verilmiş. 1925 tarihinde yürürlüğe giren “Şeker Fabrikalarına Bahşolunan İmtiyaz ve Muafiyet Kanunu” ile şeker fabrikası kuracak olan kişilere bir takım kolaylıklar sağlanmış. Komşu beş ilde 25 yıl süreyle yeni şeker fabrikası kurulmaması garanti altına alınmış. Pancar üreticilerinden on yıl süreyle arazi vergisi alınmaması, fabrika personelinin on yıl süreyle kazanç vergisi ödememesi karar altına alınmış.a O yıllarda kurulan bu sanayi tesisleriyle hem okonomik kalkınma hem de sosyal ve kültürel kalkınma ve modernleşme hedefleri gerçekleştirilmeye çalışılmış. Sinemaların açılması, spor tesisleri, havuz açılması, modern alış veriş merkezlerinin kurulması, spor örgütlerinin kurulması, modern konut sitelerinin yapılması ekonomik ve kültürel kalkınmanın birlikte hedeflendiğini ortaya koymakta.
a Ayşe Kopuz, Tuğçe Tetik, " Trakya Bölgesi Alpullu Şeker Fabrikası’nın Mimari Açıdan İncelenmesi", 2016, Tekirdağ.
Yasal Altyapı
Nisan 1925 tarih ve 601 numaralı kanunla şeker üretimini desteklemek için değişik muafiyet, ayrıcalık ve devlet destekleri getirmiştir. Düslur, Cilt 6, Üçüncü seri, Ikinci haskı. ı925. (Ankara: Başvekalet Devlet Mathaası, 1945), ss. 120-121. Şeker fabrikasının anonim şirket olarak kurulmasının dayanağı da 1926 tarih, 724 numaralı kanundur.
Şirketin Kuruluşu
Kopuz ve Tuğçe'ye (2016) göre Fabrika 14 Haziran 1925 tarihinde (25 Haziran 1341) 500.000 lira sermaye ile “İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları Türk Anonim Şirketi” tarafından kurulmuş. Sermaye 75.000 hisseye bölünmüş. Şirketin sermayesine Türkiye İş Bankası A.Ş. %68, T.C. Ziraat Bankası ve Trakya İlleri Özel İdareleri %10, Trakya köylüsünün dâhil olduğu insanlar ise %22 payla ortak olmuşlardır. Şirket, Avrupa’daki çeşitli fabrikalarla görüşerek, Almanya’da Magdeburg’daki “Maschinen-fabrikBukau R. Wolf” (Genel müdürleri “Kleinherne) firmasına fabrikanın yapımını vermiştir. Fabrika bacasının inşası ve kazan işleri de, Topf ve Erfurt firmasına ihale edilmiş, diğer inşaatlar ise, Ziya Bey ve Refiki tarafından yapılmıştır (Kopuz, Tetik, 2016).
Şirketin Kurucuları
İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları Türk A. Ş. kurucuları şu kişilerden oluşuyordu: 1. Faik Kaltakkıran veya Öztek, 2. Hüseyin Rıfkı (Ardaman), 3. Faik Öztrak, 4. Mehmed Şakir Kesebir (1889-1966), 5. İbrahim (Çolak), 6. Hacı Ahmed zâde Salim Nuri (Dağlı ?), 7. Rüşdü zâde Mehmet Hayri (İpar), 8. Keresteci Ali, 9. Fabrikatör Burhaneddin, 10. Kasım Yolgeldili (1874-1936). Kuruluşunda Diğer Önemli İsimler şunlardı: Kazım Taşkent, Cemil Uybadın: Tekirdağ Meb’usu
Yurdışı Araştırması
Taygun’un makalesine göre; şirket kurulduktan sonra aralarında Kazım Taşkent’inde bulunduğu bir
teknik heyet Avrupa’da inceleme gezisine çıkmıştır. Bu gezi sırasında Bulgaristan, Romanya, Çekoslovakya,
İtalya, Belçika, Hollanda ve Fransa’daki şeker fabrikalarında incelemelerde bulunarak edindikleri bilgilere
istinaden bir şartname hazırlanmış ve firmalardan teklif istenmiştir. Gelen teklifler incelenerek Alpullu Şeker
Fabrikası Alman Bukau R. Wolf firmasına sipariş edilmiştir (Taygun, 2013). (Sonraki dönemlerde Alman firma
birçok şeker fabrikasının yapım işini de üstlenmiştir Alpullu, Eskişehir, Turhal)
Kuruluş Sermayesi
Damlıbağ'a göre (2017) fabrika 500 bin lira kuruluş sermayesi ile yola çıkmış ve hisse senetleri 10 lira bedelle satılmış.a Şeker şirketi kuruluş aşamasında devlete sermayesinin yüzde onu kadar da teminat mektubu verilmiş. Sermayenin %68'i İş Bankası, %10'u Ziraat Bankası ve Trakya illeri İl Özel İdareleri ve %22'si köylüler dahil özel müteşebbisler tarafından temin edilmiş. Bir yıl sonra 1927'de, sermayesi 750 bin liraya çıkarılmış. Fabrika ilk iki yıl faaliyetlerini zararla kapatmış. Bunun üzerine Maliye Bakanlığı şirkete 200 binlire yardım ve destek yapmış. Şirket 1933 yılında sermayesini 3 milyon liraya çıkarmış ve hisselerinin yarısını halka satmış.a
a Fatih Damlıbağ, "Development of beet sugar ındustrıes ın the world and the example of alpullu sugar factory" Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XVII/34 (2017-Bahar/Spring), ss. 133-157 http://ataturkilkeleri.deu.edu.tr/wp-content/uploads/2017/08/Fatih-Daml%C4%B1ba%C4%9F.pdf
Kimin Arazisi?
Kopuz ve Tuğçe'nin (2016) Kaprol ve Minez'den (2009) yaptığı alıntıya göre, fabrika yeri için, önce Babeski civarına bakılır, yeterli büyüklükte arazi bulunamayınca, Babaeski’nin Mutlu köyünden Bekir Toker adlı kişinin şimdiki fabrika arazisini hibe etmesi üzerine, fabrikanın buraya kurulmasına karar verilir. Referans gösterilen yazıda Bekir Toker ismine atıfta bulunuluyor. Fakat Pancarköylü Rafet Seçkin "Bir Öküzle Gözgöze" adlı eserinde arazı sahibini Pancarköy'lü Deli Aga'nın babası Raşit Aga'ya bağlar. Seçkin'e göre Deli Aga lakaplı Mehmet Kıral'ın babası Raşit Aga "Bu fabrika Bulgarlara değil, bize yapılıyor. Gerekirse üste para da veririm" diyerek demiryolu üstünden başlayıp Düğüncülü yoluna kadar uzanan arsasını fabrikaya bağışlamıştır. 1953 yılında Çiftlik'te hayvan otlatan Sinanlı köyünden Mehmet Alkan ise dedesinden duyduğu başka bir hikaye anlatıyor. "Oraları gavurların topraklarıydı. Gavurlar mübadeleyle geri dönünce o topraklar hazineye geçmişti. Hatta fabrika yapıldıktan sonra o toprakların sahibinin Alpullu'ya geldiğini duymuştuk"
Şahitler veya resmi tapu kayıt belgeleri ortaya çıkıncaya kadar bu tür rivayetler güvenilir olmayan bilgiler olarak değerlendirilecektir.
Fabrikayı yapan Kuruluş
Fabrika Alman Buckau Wolf firması tarafından yapılmıştır.
Binaları Yapısı
Fabrika binaları çelik konstrüksiyonla ve tuğla dolgu olarak yapılmış. Şeker ambarı, ön taraftaki fabrika binaları bu şekilde yapılmış. Bu nedenle inşaat çok hızlı tamamlanmış.
Temel atma ve Açılış
Alpullu Şeker Fabrikasının temeli 22 Aralık 1925 yılında atılmış ve 26.11. 1926 yılında ise işletmeye açılmış. Açılış kelimesi için o vakitler küşad kelimesi kullanılıyor, "resmi küşâdı" deniyor. Fabrikanın açılışında, fabrika müdürü Gutherz ile muavini Kimya mühendisi Kazım Bey sembolik olarak fabrika laboratuarında pancar analizleri yapmışlar (Kopuz, Tetik, 2016). Tekeşin, Alpullu Şeker Fabrikası’nın açılış törenini bildirmek için Gazi Mustafa Kemal Paşa’ya ve İsmet Paşa’ya bir telgraf gönderildiğinden söz eder. Mustafa Kemal Paşa bu telgrafa karşılık olarak şu cevabı göndermiştir:"“İlk Şeker fabrikasının resmi küşâdı münasebetiyle hakkımda izhar buyrulan samimi hissiyata teşekkür ve vatanın iktisadi inkişafına masruf mesâ’îde muvaffakıyetler temenni ederim efendim.” Başbakan İsmet Paşa’nın verdiği cevap ise şöyledir:
Türkiye'nin ilk şeker fabrikası Alpullu'da TBMM Heyeti'nin katılımı ile Ticaret Bakanı tarafından resmen açılmıştır.
“İlk şeker fabrikasının küşâdına muvaffakıyetinizi hararetle tebrik ederim. Yüksek sanayi-i ziraiyenin numunesi olan hamle-i mesâ’înizin tekessür ve memleketin her tarafına tevessü etmesini temenni ederim efendim.” Yine Tekşen'in bildirdiğine göre Alpullu ilk şeker mahsulünü 16 Kasım 1926 günü çıkartmış. İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları Türk A. Ş. ziyaret hey’eti Mustafa Kemal Paşa ve İsmet Paşa’ya Alpullu Şeker Fabrikası tarafından üretilen şekerlerden kutular içinde sunmuşlar. Vakit Gazetesi 24 Kânunuevvel (Aralık) 1926 yılında bu olayı şu şekilde haber yapmış:“Şeker Fabrikası Hey’eti, Gazi Hazretleriyle İsmet Paşa’ya, zarif kutular içinde şeker takdim ettiler. Trakya Fabrikası Hey’eti Reisicumhur Gazi Hazretlerini ve İsmet Paşa’yı ziyaretle suret-i mahsûsada zarif kutular içinde bulunan Fabrika şekerinden takdim etmişlerdir. Hey’et, Dâhiliye ve Ticaret Vekillerimizle, Çatalca Mebusu Şakir, Kütahya Mebusu Nuri Beylerden mürekkeptir.”
Alpullu Şeker Fabrikası Ve Küşat Merasiminde Bulunacak
Olan Maliye Ve Ticaret Vekillerimiz, Fotoğraf, Alpullu Şeker Fabrikası’nın açılışına
katılacak olan maliye ve ticaret vekillerine ait
İdare Meclisi Azaları (Yönetim Kurulu)
Şakir Kesebir, Hayri İpar,
Mahmut Nedim Gündüzalp. (d. 1892, Totrakan, Bulgaristan), (ö. Ocak, 1989). Hukuk Fakültesi'ni bitirdi. Gümrük ve Tekel Bakanlığı Müsteşarlığı, VII. ve VIII. Dönem Edirne Milletvekilliği ile Ticaret Bakanlığı yaptı. Evli, 1 Çocuk babası. (1947-1948).
Kapasitesi
of sugar factories, not only supplied the basic equipment for a capacity
of 500 t / day, but also led the fast following capacity expansion1
to 800 t {1930), 1,000 t {1931) and 1,200 t {1932) by.- Today's capacity
AlpuHus is 4,000 t / day (1980). günlük 4000 ton pancar işleyecek şekilde yapılmış. günde 270 kamyon pancar...
Damlıbağ'ın bildirdiğine göre fabrika başlangıçta 20 bin ton pancarı işleyecek şekilde üretilmiş. İlk zamanlarda 500 ton pancar işlenmiş ve kapasite sonraki yıllarda giderek artırılmış. 1932'de kapasitesi 1200 tona çıkmış. İlk altı yıl sadece toz şeker üretmiş. 1932 yılında 40 ton/gün kapasiteli yeni makineler satın alınarak küp şeker üretimine geçilmiş (Damlıbağ,2017).
Pancar Rekoltesi
İlk yıl rekolte 520 ve ikinci yıl 960 ton olmuş.
Şeker Üretimi
Fabrika 1929'da otuz bin ton, 32'de yüz bin ve 1933'te 318 bin ton şeker üretmiş (Damlıbağ,2017).
Üretim Süreci ve Elde Edilen Rekorlar
Kopuz ve Tuğçe'nin anılan proje raporunda bildirildiğine göre, Fabrika kurulduğu yıl, 500 ton pancar üretimiyle çalışmaya başlamış ve her yıl bu miktar biraz daha artmıştır. 1933-34 yıllarında pancar işleme ve şeker üretimi alanında dünyada rekor kırmıştır (s.10). O kampanya döneminde fabrika 250 gün çalışıp, 318 bin ton pancar işlemiştir.
1952 yılı kampanyasında Alpullu 169, Turhal 163, Uşak 161, Eskişehir 159 gün çalışmıştır. Bu süreler "sürekli çalışma kapasitesi" açısından dünyünon en üst sıralarında değerlendirilmiştir.
Personel Sayısı
İlk kurulduğunda kaç kişi çalışıyordu bilmiyoruz. 1949 yılında dört fabrikada toplam memur (staff) olarak 325, daimi işçi olarak 887 ve muvakkat işçi olarak 4814 kişi çalışıyormuş. Ortalamasının en azından fikir vermesini istersek 81 memur, 222 daimi ve 1200 geçici işçi çalıştığı sonucunu çıkarabiliriz. 1950'li yıllarda fabrikayı demek ki 300 kişi döndürüyormuş. Üç aşağı beş yukarı çok da önemli değil...
Tevsii
Alpullu Şeker Fabrikası 1926 senesinde işletmeye açılmış ve 1931, 1939, 1950 ve 1968 senelerinde tevsi edilmiştir.
Teknik Bilgiler
751,000 m² üretim tesis alanı, 300.000 sosyal alan.
Sosyal Yapılar
Sosyal amaçlı yapılar arasında sinema ve lokanta, hastane, revir, ecza deposu, satış mağazası, okul, cami, yatakhane ve hamam bulunur. Ayrıca misafirhane olarak, devlet büyüklerinin ağırlandığı “Ergene Köşkü”, ve törenlerin yapıldığı “Büyük Köşk” yer alır.
Spor Tesisleri
Stadyum, basketbol-futbol sahası, yüzme havuzu ve mini golf sahası.... Türkiye’nin ilk mini golf sahası...
Sağladığı Kazançlar
- Çiftçiye daha kârlı ürün üretme imkanı sunması, hayvancılığı desteklemesi, ekilen ürün sayısını çeşitlendirmesi, çiftçinin yeni bir endüstriyel ürünle tanışmasını temin etmesi
- Yeni iş imkanları açması
- Teknoloji tranferi, ülke insanlarının teknolojik bilgi seviyesinin yükselmesi
- Sanayi toplumuna doğru bir adım atılması
Fabrikanın Modernleştirilmesi
1964 yılında bu yönde çalışmalar başlatılıyor. Kapasite artırılması, kampanya sürelerinin kısaltılması, buhar kazanında kömür yerine Fuel-Oil kullanılması hedefleniyor.
Bu dört şeker fabrikası, 18 Haziran 1935 tarih, 2850 sayılı Bakanlar Kurulu Kararına istinaden, 6 Temmuz[2] 1935 tarihinde "Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş." adıyla birleştirildi.[3]
Girişin hemen
karşısında bulunana bu merdivenin duvarlarında, ilk yapım yıllarına ait işçilerin pancar
sökme işlemleri anlatan fotoğraflar yer almaktadır.
Alpulu ve Uşak Şeker Fabrikalarının kurulma aşamasında kabul edilen 5 Nisan 1341(1925) tarihli ve
601 sayılı Şeker Fabrikalarına Bahşolunan İmtiyaz ve Muafiyet Hakkında Kanun ile ülke içinde şeker
fabrikası kurmak için hükümetten izin şartı getirilmiş, bu izni alan şirketlere ise imtiyaz ve
muafiyetler sağlanmıştı. Buna göre; Şeker fabrikası, Teşvik-i Sanayi Kanunundan yararlanması
sağlanmış, üretilen şekerler sekiz sene müddetle tüketim vergisinden muaf tutulmuş ve fabrika
kurulan bölgede 25 yıl süre ile rakip şeker fabrikalarının kurulması önlenmişti. Düstur 3. Tertip, VI,
Teşrinisani 1340- Teşrinievvel 1341, Ankara 1934, s.193.
Yeni kurulan şeker sanayini dış
rekabetten korumak için hükümet 1926 yılında şeker üretim, ithalat ve dağıtımı devlet tekeline
alınmıştı. Alpulu Şeker Fabrikasının iç rekabetten zarar görmemesi için İstanbul ve Trakya bölgesinde
başka bir şeker fabrikası kurulması engellenmiş, fabrika ayrıca 1913 tarihli Teşvik-i Sanayi
Kanunundaki imtiyaz ve muafiyetlerden de yararlanmıştı.
Üretmek Yerine İthal
serbest ticaret rejimi ve gumrOk oranlarının düşOkıogo nedeniyle, hu hisse sahibi girişimciler kendi fabrikalarında Oretmek yerine şekerin dışarıdan ithalinden daha çok kar elde etmişlerdir.
Tek Çatı Altında Toplanması
6 Temmuz 1935 tarihinde, bu 4 şeker fabrikamız 3 milli bankamızın (Ziraat Bankası, İş Bankası, Sanayi ve Maadin Bankası) eşit paylarla ortak oldukları tek bir şirket çatısı altında toplanarak 22 milyon TL sermayeli Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. kurulmuştur.
1939 Devlet Kontrolü
1939′da şeker fabrikalarını kontrol altına alınca, aynı fabrikaların üretimi bir yılda 42.000 tondan 90.000 tona yükselmiştir. Bu miktar daha sonra da 120.000 tona çıkacaktır.
Dünyada İlk Pancar Şekeri Fabrikası
Pancara dayalı şeker fabrikasının ABD'de 1880'li yıllarda açıldığı kabul ediliyor. Fakat Avrupa'da çok daha önceleri açılmış. 1802'de Cunern / Silesia (Cunern/Schlesien) ilk şeker fabrikasının açıldığından söz ediliyor. Ülkemizde şeker fabrikasının 1926'da açılması ABD'ye göre 46 yıllık Avrupa'ya göre ise 125 yıllık bir gecikmeye işaret ediyor. Pancara dayalı olmayan şeker açısından sanayileşme gecikmesinin 150 yıla kadar çıktığını düşünebiliriz. Savaşlar, işgaller ve çalkantılar bir ülkeyi kalkınma hamlesi yapmaktan alıkoyuyor, geri bırakıyor.
Alman yardımı hikayesi
Naiz Karaçam'a göre, "Birinci Dünya Savaşı'nda Çanakkale savaşını idare eden Alman, Macar mareşal ve generalleri ordu birlikleri ile birlikte Trakya’nın içlerine çekilmişler, sahipsiz kalmışlardır. Toplandıkları Lüleburgaz ve Babaeski’de onlara yöre halkı bakmıştır. Halkın bu yardımlarından son derece memnun kalmışlar, Almanya’ya döndükten sonra Trakya halkının yardımseverliğini unutmamış, anlatıp durmuşlardır. Türkiye’ye bir iyilik yapmak, Babaeski ve Lüleburgaz tarafında bir Şeker Fabrikası kurulmasına yardımcı olmak istemişlerdir. Mustafa Kemal de bu davranışa sıcak bakmıştır." Bu anlatı bir rivayet niteliğinde... Kanıt veya belge gösterilmesi gerekiyor..
Ekonomi ve Fabrika
1923 yılında İzmir'de Türkiye İktisat kongresi toplanmış ve bu kongrede pancar üretiminin, şeker sanayinin desteklenmesine karar verilmiş. 1925 tarihinde yürürlüğe giren “Şeker Fabrikalarına Bahşolunan İmtiyaz ve Muafiyet Kanunu” ile şeker fabrikası kuracak olan kişilere bir takım kolaylıklar sağlanmış. Komşu beş ilde 25 yıl süreyle yeni şeker fabrikası kurulmaması garanti altına alınmış. Pancar üreticilerinden on yıl süreyle arazi vergisi alınmaması, fabrika personelinin on yıl süreyle kazanç vergisi ödememesi karar altına alınmış.a O yıllarda kurulan bu sanayi tesisleriyle hem okonomik kalkınma hem de sosyal ve kültürel kalkınma ve modernleşme hedefleri gerçekleştirilmeye çalışılmış. Sinemaların açılması, spor tesisleri, havuz açılması, modern alış veriş merkezlerinin kurulması, spor örgütlerinin kurulması, modern konut sitelerinin yapılması ekonomik ve kültürel kalkınmanın birlikte hedeflendiğini ortaya koymakta.
a Ayşe Kopuz, Tuğçe Tetik, " Trakya Bölgesi Alpullu Şeker Fabrikası’nın Mimari Açıdan İncelenmesi", 2016, Tekirdağ.
Yasal Altyapı
Nisan 1925 tarih ve 601 numaralı kanunla şeker üretimini desteklemek için değişik muafiyet, ayrıcalık ve devlet destekleri getirmiştir. Düslur, Cilt 6, Üçüncü seri, Ikinci haskı. ı925. (Ankara: Başvekalet Devlet Mathaası, 1945), ss. 120-121. Şeker fabrikasının anonim şirket olarak kurulmasının dayanağı da 1926 tarih, 724 numaralı kanundur.
Şirketin Kuruluşu
Kopuz ve Tuğçe'ye (2016) göre Fabrika 14 Haziran 1925 tarihinde (25 Haziran 1341) 500.000 lira sermaye ile “İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları Türk Anonim Şirketi” tarafından kurulmuş. Sermaye 75.000 hisseye bölünmüş. Şirketin sermayesine Türkiye İş Bankası A.Ş. %68, T.C. Ziraat Bankası ve Trakya İlleri Özel İdareleri %10, Trakya köylüsünün dâhil olduğu insanlar ise %22 payla ortak olmuşlardır. Şirket, Avrupa’daki çeşitli fabrikalarla görüşerek, Almanya’da Magdeburg’daki “Maschinen-fabrikBukau R. Wolf” (Genel müdürleri “Kleinherne) firmasına fabrikanın yapımını vermiştir. Fabrika bacasının inşası ve kazan işleri de, Topf ve Erfurt firmasına ihale edilmiş, diğer inşaatlar ise, Ziya Bey ve Refiki tarafından yapılmıştır (Kopuz, Tetik, 2016).
Şirketin Kurucuları
İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları Türk A. Ş. kurucuları şu kişilerden oluşuyordu: 1. Faik Kaltakkıran veya Öztek, 2. Hüseyin Rıfkı (Ardaman), 3. Faik Öztrak, 4. Mehmed Şakir Kesebir (1889-1966), 5. İbrahim (Çolak), 6. Hacı Ahmed zâde Salim Nuri (Dağlı ?), 7. Rüşdü zâde Mehmet Hayri (İpar), 8. Keresteci Ali, 9. Fabrikatör Burhaneddin, 10. Kasım Yolgeldili (1874-1936). Kuruluşunda Diğer Önemli İsimler şunlardı: Kazım Taşkent, Cemil Uybadın: Tekirdağ Meb’usu
Yurdışı Araştırması
Taygun’un makalesine göre; şirket kurulduktan sonra aralarında Kazım Taşkent’inde bulunduğu bir
teknik heyet Avrupa’da inceleme gezisine çıkmıştır. Bu gezi sırasında Bulgaristan, Romanya, Çekoslovakya,
İtalya, Belçika, Hollanda ve Fransa’daki şeker fabrikalarında incelemelerde bulunarak edindikleri bilgilere
istinaden bir şartname hazırlanmış ve firmalardan teklif istenmiştir. Gelen teklifler incelenerek Alpullu Şeker
Fabrikası Alman Bukau R. Wolf firmasına sipariş edilmiştir (Taygun, 2013). (Sonraki dönemlerde Alman firma
birçok şeker fabrikasının yapım işini de üstlenmiştir Alpullu, Eskişehir, Turhal)
Kuruluş Sermayesi
Damlıbağ'a göre (2017) fabrika 500 bin lira kuruluş sermayesi ile yola çıkmış ve hisse senetleri 10 lira bedelle satılmış.a Şeker şirketi kuruluş aşamasında devlete sermayesinin yüzde onu kadar da teminat mektubu verilmiş. Sermayenin %68'i İş Bankası, %10'u Ziraat Bankası ve Trakya illeri İl Özel İdareleri ve %22'si köylüler dahil özel müteşebbisler tarafından temin edilmiş. Bir yıl sonra 1927'de, sermayesi 750 bin liraya çıkarılmış. Fabrika ilk iki yıl faaliyetlerini zararla kapatmış. Bunun üzerine Maliye Bakanlığı şirkete 200 binlire yardım ve destek yapmış. Şirket 1933 yılında sermayesini 3 milyon liraya çıkarmış ve hisselerinin yarısını halka satmış.a
a Fatih Damlıbağ, "Development of beet sugar ındustrıes ın the world and the example of alpullu sugar factory" Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XVII/34 (2017-Bahar/Spring), ss. 133-157 http://ataturkilkeleri.deu.edu.tr/wp-content/uploads/2017/08/Fatih-Daml%C4%B1ba%C4%9F.pdf
Kimin Arazisi?
Kopuz ve Tuğçe'nin (2016) Kaprol ve Minez'den (2009) yaptığı alıntıya göre, fabrika yeri için, önce Babeski civarına bakılır, yeterli büyüklükte arazi bulunamayınca, Babaeski’nin Mutlu köyünden Bekir Toker adlı kişinin şimdiki fabrika arazisini hibe etmesi üzerine, fabrikanın buraya kurulmasına karar verilir. Referans gösterilen yazıda Bekir Toker ismine atıfta bulunuluyor. Fakat Pancarköylü Rafet Seçkin "Bir Öküzle Gözgöze" adlı eserinde arazı sahibini Pancarköy'lü Deli Aga'nın babası Raşit Aga'ya bağlar. Seçkin'e göre Deli Aga lakaplı Mehmet Kıral'ın babası Raşit Aga "Bu fabrika Bulgarlara değil, bize yapılıyor. Gerekirse üste para da veririm" diyerek demiryolu üstünden başlayıp Düğüncülü yoluna kadar uzanan arsasını fabrikaya bağışlamıştır. 1953 yılında Çiftlik'te hayvan otlatan Sinanlı köyünden Mehmet Alkan ise dedesinden duyduğu başka bir hikaye anlatıyor. "Oraları gavurların topraklarıydı. Gavurlar mübadeleyle geri dönünce o topraklar hazineye geçmişti. Hatta fabrika yapıldıktan sonra o toprakların sahibinin Alpullu'ya geldiğini duymuştuk"
Şahitler veya resmi tapu kayıt belgeleri ortaya çıkıncaya kadar bu tür rivayetler güvenilir olmayan bilgiler olarak değerlendirilecektir.
Fabrikayı yapan Kuruluş
Fabrika Alman Buckau Wolf firması tarafından yapılmıştır.
Binaları Yapısı
Fabrika binaları çelik konstrüksiyonla ve tuğla dolgu olarak yapılmış. Şeker ambarı, ön taraftaki fabrika binaları bu şekilde yapılmış. Bu nedenle inşaat çok hızlı tamamlanmış.
Temel atma ve Açılış
Alpullu Şeker Fabrikasının temeli 22 Aralık 1925 yılında atılmış ve 26.11. 1926 yılında ise işletmeye açılmış. Açılış kelimesi için o vakitler küşad kelimesi kullanılıyor, "resmi küşâdı" deniyor. Fabrikanın açılışında, fabrika müdürü Gutherz ile muavini Kimya mühendisi Kazım Bey sembolik olarak fabrika laboratuarında pancar analizleri yapmışlar (Kopuz, Tetik, 2016). Tekeşin, Alpullu Şeker Fabrikası’nın açılış törenini bildirmek için Gazi Mustafa Kemal Paşa’ya ve İsmet Paşa’ya bir telgraf gönderildiğinden söz eder. Mustafa Kemal Paşa bu telgrafa karşılık olarak şu cevabı göndermiştir:"“İlk Şeker fabrikasının resmi küşâdı münasebetiyle hakkımda izhar buyrulan samimi hissiyata teşekkür ve vatanın iktisadi inkişafına masruf mesâ’îde muvaffakıyetler temenni ederim efendim.” Başbakan İsmet Paşa’nın verdiği cevap ise şöyledir:
Türkiye'nin ilk şeker fabrikası Alpullu'da TBMM Heyeti'nin katılımı ile Ticaret Bakanı tarafından resmen açılmıştır.
“İlk şeker fabrikasının küşâdına muvaffakıyetinizi hararetle tebrik ederim. Yüksek sanayi-i ziraiyenin numunesi olan hamle-i mesâ’înizin tekessür ve memleketin her tarafına tevessü etmesini temenni ederim efendim.” Yine Tekşen'in bildirdiğine göre Alpullu ilk şeker mahsulünü 16 Kasım 1926 günü çıkartmış. İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları Türk A. Ş. ziyaret hey’eti Mustafa Kemal Paşa ve İsmet Paşa’ya Alpullu Şeker Fabrikası tarafından üretilen şekerlerden kutular içinde sunmuşlar. Vakit Gazetesi 24 Kânunuevvel (Aralık) 1926 yılında bu olayı şu şekilde haber yapmış:“Şeker Fabrikası Hey’eti, Gazi Hazretleriyle İsmet Paşa’ya, zarif kutular içinde şeker takdim ettiler. Trakya Fabrikası Hey’eti Reisicumhur Gazi Hazretlerini ve İsmet Paşa’yı ziyaretle suret-i mahsûsada zarif kutular içinde bulunan Fabrika şekerinden takdim etmişlerdir. Hey’et, Dâhiliye ve Ticaret Vekillerimizle, Çatalca Mebusu Şakir, Kütahya Mebusu Nuri Beylerden mürekkeptir.”
Alpullu Şeker Fabrikası Ve Küşat Merasiminde Bulunacak
Olan Maliye Ve Ticaret Vekillerimiz, Fotoğraf, Alpullu Şeker Fabrikası’nın açılışına
katılacak olan maliye ve ticaret vekillerine ait
İdare Meclisi Azaları (Yönetim Kurulu)
Şakir Kesebir, Hayri İpar,
Mahmut Nedim Gündüzalp. (d. 1892, Totrakan, Bulgaristan), (ö. Ocak, 1989). Hukuk Fakültesi'ni bitirdi. Gümrük ve Tekel Bakanlığı Müsteşarlığı, VII. ve VIII. Dönem Edirne Milletvekilliği ile Ticaret Bakanlığı yaptı. Evli, 1 Çocuk babası. (1947-1948).
Kapasitesi
of sugar factories, not only supplied the basic equipment for a capacity
of 500 t / day, but also led the fast following capacity expansion1
to 800 t {1930), 1,000 t {1931) and 1,200 t {1932) by.- Today's capacity
AlpuHus is 4,000 t / day (1980). günlük 4000 ton pancar işleyecek şekilde yapılmış. günde 270 kamyon pancar...
Damlıbağ'ın bildirdiğine göre fabrika başlangıçta 20 bin ton pancarı işleyecek şekilde üretilmiş. İlk zamanlarda 500 ton pancar işlenmiş ve kapasite sonraki yıllarda giderek artırılmış. 1932'de kapasitesi 1200 tona çıkmış. İlk altı yıl sadece toz şeker üretmiş. 1932 yılında 40 ton/gün kapasiteli yeni makineler satın alınarak küp şeker üretimine geçilmiş (Damlıbağ,2017).
Pancar Rekoltesi
İlk yıl rekolte 520 ve ikinci yıl 960 ton olmuş.
Şeker Üretimi
Fabrika 1929'da otuz bin ton, 32'de yüz bin ve 1933'te 318 bin ton şeker üretmiş (Damlıbağ,2017).
Üretim Süreci ve Elde Edilen Rekorlar
Kopuz ve Tuğçe'nin anılan proje raporunda bildirildiğine göre, Fabrika kurulduğu yıl, 500 ton pancar üretimiyle çalışmaya başlamış ve her yıl bu miktar biraz daha artmıştır. 1933-34 yıllarında pancar işleme ve şeker üretimi alanında dünyada rekor kırmıştır (s.10). O kampanya döneminde fabrika 250 gün çalışıp, 318 bin ton pancar işlemiştir.
1952 yılı kampanyasında Alpullu 169, Turhal 163, Uşak 161, Eskişehir 159 gün çalışmıştır. Bu süreler "sürekli çalışma kapasitesi" açısından dünyünon en üst sıralarında değerlendirilmiştir.
Personel Sayısı
İlk kurulduğunda kaç kişi çalışıyordu bilmiyoruz. 1949 yılında dört fabrikada toplam memur (staff) olarak 325, daimi işçi olarak 887 ve muvakkat işçi olarak 4814 kişi çalışıyormuş. Ortalamasının en azından fikir vermesini istersek 81 memur, 222 daimi ve 1200 geçici işçi çalıştığı sonucunu çıkarabiliriz. 1950'li yıllarda fabrikayı demek ki 300 kişi döndürüyormuş. Üç aşağı beş yukarı çok da önemli değil...
Tevsii
Alpullu Şeker Fabrikası 1926 senesinde işletmeye açılmış ve 1931, 1939, 1950 ve 1968 senelerinde tevsi edilmiştir.
Teknik Bilgiler
751,000 m² üretim tesis alanı, 300.000 sosyal alan.
Sosyal Yapılar
Sosyal amaçlı yapılar arasında sinema ve lokanta, hastane, revir, ecza deposu, satış mağazası, okul, cami, yatakhane ve hamam bulunur. Ayrıca misafirhane olarak, devlet büyüklerinin ağırlandığı “Ergene Köşkü”, ve törenlerin yapıldığı “Büyük Köşk” yer alır.
Spor Tesisleri
Stadyum, basketbol-futbol sahası, yüzme havuzu ve mini golf sahası.... Türkiye’nin ilk mini golf sahası...
Sağladığı Kazançlar
- Çiftçiye daha kârlı ürün üretme imkanı sunması, hayvancılığı desteklemesi, ekilen ürün sayısını çeşitlendirmesi, çiftçinin yeni bir endüstriyel ürünle tanışmasını temin etmesi
- Yeni iş imkanları açması
- Teknoloji tranferi, ülke insanlarının teknolojik bilgi seviyesinin yükselmesi
- Sanayi toplumuna doğru bir adım atılması
Fabrikanın Modernleştirilmesi
1964 yılında bu yönde çalışmalar başlatılıyor. Kapasite artırılması, kampanya sürelerinin kısaltılması, buhar kazanında kömür yerine Fuel-Oil kullanılması hedefleniyor.
Bu dört şeker fabrikası, 18 Haziran 1935 tarih, 2850 sayılı Bakanlar Kurulu Kararına istinaden, 6 Temmuz[2] 1935 tarihinde "Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş." adıyla birleştirildi.[3]
Girişin hemen
karşısında bulunana bu merdivenin duvarlarında, ilk yapım yıllarına ait işçilerin pancar
sökme işlemleri anlatan fotoğraflar yer almaktadır.
Alpulu ve Uşak Şeker Fabrikalarının kurulma aşamasında kabul edilen 5 Nisan 1341(1925) tarihli ve
601 sayılı Şeker Fabrikalarına Bahşolunan İmtiyaz ve Muafiyet Hakkında Kanun ile ülke içinde şeker
fabrikası kurmak için hükümetten izin şartı getirilmiş, bu izni alan şirketlere ise imtiyaz ve
muafiyetler sağlanmıştı. Buna göre; Şeker fabrikası, Teşvik-i Sanayi Kanunundan yararlanması
sağlanmış, üretilen şekerler sekiz sene müddetle tüketim vergisinden muaf tutulmuş ve fabrika
kurulan bölgede 25 yıl süre ile rakip şeker fabrikalarının kurulması önlenmişti. Düstur 3. Tertip, VI,
Teşrinisani 1340- Teşrinievvel 1341, Ankara 1934, s.193.
Yeni kurulan şeker sanayini dış
rekabetten korumak için hükümet 1926 yılında şeker üretim, ithalat ve dağıtımı devlet tekeline
alınmıştı. Alpulu Şeker Fabrikasının iç rekabetten zarar görmemesi için İstanbul ve Trakya bölgesinde
başka bir şeker fabrikası kurulması engellenmiş, fabrika ayrıca 1913 tarihli Teşvik-i Sanayi
Kanunundaki imtiyaz ve muafiyetlerden de yararlanmıştı.
Üretmek Yerine İthal
serbest ticaret rejimi ve gumrOk oranlarının düşOkıogo nedeniyle, hu hisse sahibi girişimciler kendi fabrikalarında Oretmek yerine şekerin dışarıdan ithalinden daha çok kar elde etmişlerdir.
Tek Çatı Altında Toplanması
6 Temmuz 1935 tarihinde, bu 4 şeker fabrikamız 3 milli bankamızın (Ziraat Bankası, İş Bankası, Sanayi ve Maadin Bankası) eşit paylarla ortak oldukları tek bir şirket çatısı altında toplanarak 22 milyon TL sermayeli Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. kurulmuştur.
1939 Devlet Kontrolü
1939′da şeker fabrikalarını kontrol altına alınca, aynı fabrikaların üretimi bir yılda 42.000 tondan 90.000 tona yükselmiştir. Bu miktar daha sonra da 120.000 tona çıkacaktır.
